I exista gea gia da ditg il bonmot „Jeu laudel tei, ti laudas mei“ per descriver la critica litterara en la scena da la litteratura rumantscha. Igl è in bonmot vegl sur dad ina tradiziun anc pli veglia: Auturs rumantschs scrivan criticas tar cudeschs rumantschs dad auters auturs rumantschs (furma masculina intenziunada).
Tgi che m’enconuscha sa, ch’i s’auda tar mes principis da s’opponer a talas tradiziuns antiquadas. Jau emprov pia da crititgar nua ch‘jau poss (e tgi ch’jau poss), saja quai en discurs privats, en texts, en mia lavur scientifica ni sin tribuna als dis da litteratura. Ed jau sun l’emprima che applaudescha ad ina critica salada en ina gasetta (Insatge ch’ins legia vairamain darar en las medias rumantschas – il bonmot na vegn betg da nagliur).
Da curt hai dentant dà ina tala critica qua en La Quotidiana, ed jau crai ch’i n’è betg exagerà da dir che questa critica n’era betg mo salada mabain plitost sursalada. E latiers anc ornada cun talmain blers pleds tudestgs ch’jau hai curt studegià da laschar ir il text atras il translatur textshuttle.com per almain avair in text monoling.
L’autur Leo Tuor prenda en questa critica dapart la gist cumparida (e gia exausta) translaziun rumantscha dal cudesch The Hobbit. E natiralmain irriteschi, ch’ina critica che sa focussescha talmain sin la qualitad linguistica d’ina ovra è scritta en ina lingua talmain germanisada ed il medem mument surstilisada. Tant pli fitg cun quai ch’i vegn renfatschà a la translaziun ch’ella saja mo buna per “professers gimnasials ed universitars”. Igl è plaschentinus ed arrogant el medem mument. Ma mes problem è atgnamain in auter.
La chaussa cun la scena litterara rumantscha è gea che mintgin enconuscha mintgina. Ins s’enconuscha persunalmain, stat ensemen sin tribuna, è dependent dals medems contacts, da las medemas fundaziuns e las medemas chasas edituras. Ins sa adina in pau tge che tschels e tschellas fan grad, tgi che lavura vi da tge, tgi che ha grad ina bloccada da scriver, tgi che è s’annunzià per ils medems jobs e tgi che avess gugent fatg l’ina u l’autra translaziun. Per il solit n’è quai dentant nagin problem, il bel vi dad in conturn famigliar è, ch’ins è generalmain solidaric. Sch’ina autura giuvna u translatur giuven reussescha cun ina ovra lura sa legr’ins per quel u quella – la fin finala han ins il bler la medema finamira, numnadamain dad enritgir la litteratura e la lingua rumantscha.
E pervia da quai n’hai jau betg pudì giudair da leger questa critica salada. Pervia da la savida el chau, ch’il problem da l’autur da la critica era main las qualitads linguisticas da l’ovra che anzi il fatg ch’ins ha dà la preferenza ad insatgi auter che ad el – e lura anc ad insatgi pli giuven cun main experientscha. E quai ma para donn.
Perquai che la litteratura rumantscha dovra atgnamain ina critica litterara sincera. Ma bler pli fitg dovra ella projects ed ovras creativas, projects che cuntanschan la glieud e la giuventetgna cun raquints fascinants en lingua rumantscha. E pervia da quai sun jau era leda ch’ins ha chattà in translatur che scriva «Ti vegl falien, cun tiu tuffien», enstagl dad insatge sco «Vegl Tomboier, tschiec tschahoier» . Tolkien ha numnadamain scrit il Hobbit per ses uffants, ed jau hai en senn da leger avant a mias figlias ses text. Jau sun leda ch’jau poss far quai senza stuair guardar suenter tge ch’in “tschahoier” è pomai, leda ch’jau poss preleger ad ellas in text rumantsch divertent e translatà cun premura e ponderaziun e ch’jau poss rir cun ellas sur dal “vegl falien, cun siu tuffien”. Ed jau recumond a tuttas sursilvanas, ahbah, a tuts rumantschs da far il medem. Il cudesch è per cletg bainbaud puspè da survegnir – el vegn gist stampà en segunda ediziun.